Ondervoeding

Ondervoeding (ook wel malnutritie) is een veelvoorkomend probleem dat kan leiden tot ernstige gezondheidsproblemen, met name bij ouderen en chronisch zieken. De gevolgen kunnen variëren van verminderde spierkracht en een verhoogde kans op infecties tot vertraagde wondgenezing en een verhoogd risico op overlijden. Malnutritie kan effectief worden tegengegaan door onder andere voldoende voeding binnenkrijgen, regelmatig bewegen en aandacht besteden aan eventuele onderliggende medische aandoeningen.

Dit artikel is opgedeeld in de volgende subsecties:

1. Hoe wordt ondervoeding vastgesteld?
2. Wat zijn de voornaamste oorzaken van ondervoeding?
3. Wat zijn de symptomen en klachten bij ondervoeding?
4. Hoe kan een diëtist mij helpen met het tegengaan van ondervoeding?

Hoe wordt ondervoeding vastgesteld?

Ondervoeding wordt in twee stappen vastgesteld:

Stap 1: Loopt de cliënt risico op ondervoeding? Deze risicobepaling kan door middel van een gevalideerd instrument bepaald worden. Denk bijvoorbeeld aan SNAQ, MUST, SNAQ65+ en MNA. Als er bijvoorbeeld uit de SNAQ score blijkt dat er een verhoogd risico is bij een oudere, volgt stap 2. 

Stap 2: Is er sprake van ondervoeding? Deze vaststelling gebeurt op basis van drie criteria. 

Drie criteria voor ondervoeding

De criteria voor ondervoeding bij volwassenen in het algemeen en ouderen in het bijzonder  zijn als volgt:

1. Fenotypisch criterium: Is er onbedoeld gewichtsverlies? Eerst BMI berekenen van ouderen (laag BMI) OF verminderde spiermassa? (Als nee, dan geen ondervoeding)
2. Etiologisch criterium: Is er verminderde voedingsinname/opname of ziektelast/ontsteking? (Als nee, dan is er geen sprake van malnutritie).
3. Aanvullend fenotypisch criterium (ernst ondervoeding): hoe ernstig is het gewichtsverlies, ondergewicht en verlies spiermassa?  

Ad 1) Diëtisten kijken in geval van BMI 65 jaar en hoger wel iets verder, dan alleen naar de score. Lees verder hier.

Vaststellen ondervoeding

Er moet sprake zijn van zowel een uiterlijke als een oorzakelijke factor om ondervoeding vast te stellen. Met name hogere leeftijdsgroepen lopen het meeste risico op ondervoeding; chronisch en terminaal zieken eveneens. Ondervoeding komt ook bij kinderen voor, daar is een geheel apart stappenplan voor opgesteld.

Wat is het verschil tussen ondervoeding en ondergewicht?

Ondervoeding is een proces dat ontstaat als gevolg van een aantal factoren, die elkaar negatief lijken te beïnvloeden;

• eenzaamheid,
• depressie,
• immobiliteit, algehele fysieke en mentale zwakte,
• ziekte en
• ouderdom.

Deze vicieuze cirkel van moet tegengegaan worden, omdat het mensen vatbaar maakt voor infecties, kwalen en andere stress.

Ondergewicht

Ondergewicht is de indicatie van het lichaamsgewicht, als het BMI <18,5 is. Een te laag gewicht kan echter ook voorkomen onder jongeren of gezonde volwassenen, die simpelweg niet gemakkelijk aankomen. Ondergewicht kan wel duiden op ondervoeding, zeker bij risicogroepen als ouderen en chronisch zieken, maar het zijn niet dezelfde zaken. Het is wel zo dat arts en diëtist een cliënt zullen aanbevelen meer te eten om aan te komen, zowel bij diagnose ondervoeding als ondergewicht. Verder gewichtsverlies zou de situatie zeer waarschijnlijk verder verergeren. 

Hoe vaak komt ondervoeding voor?

Nederland staat over het algemeen bekend om gezonde voedingsgewoonten en toch is malnutritie nog steeds een probleem dat veel voorkomt. Het aantal Nederlanders dat er last van heeft, is lastig vast te stellen. Schattingen geven aan dat het gaat om zo’n 15 tot 30 procent van de ouderen, ongeacht of zij thuis of in een verpleeghuis verblijven. Dit zijn zorgwekkende cijfers die de aandacht verdienen, want het heeft niet alleen invloed op de gezondheid, maar ook op de kwaliteit van leven van deze kwetsbare groepen. 

• Ongeveer 15 tot 20% van de cliënten in verpleeghuizen wordt naar schatting als ondervoed beschouwd.
• In de thuiszorg ligt dit percentage tussen de 30 en 40%.
• Bij de zelfstandig wonende ouderen van 75 jaar en ouder, zonder thuiszorg, is het ongeveer 20%.
• In ziekenhuizen wordt bij opname malnutritie vastgesteld bij ongeveer 14 tot 15% van de patiënten.

Wat zijn de voornaamste oorzaken van ondervoeding?

Er zijn eigenlijk twee belangrijke vormen van ondervoeding:

• “Eiwit-energie” ondervoeding is de meest voorkomende vorm; het ontstaat wanneer het lichaam niet genoeg eiwitten en calorieën binnenkrijgt. Ook kunnen er specifieke voedingsstoffen ontbreken, wat resulteert in micronutriëntgerelateerde ondervoeding.
• Dan is er ook functionele ondervoeding, waarbij het lichaam wel voldoende voeding binnenkrijgt, maar het niet goed kan verwerken, wat vaak voorkomt bij de ziekte van Crohn of coeliakie. 

Onderliggende aandoeningen als oorzaak

Soms kan het noodzakelijk zijn om aandacht te besteden aan eventuele onderliggende medische aandoeningen die bij ouderen aan malnutritie kunnen bijdragen, zoals kanker, verminderde nierfunctie (nierfalen) en de ziekte van Parkinson. Een aandoening kan leiden tot afvallen zonder duidelijke reden, dit gaat vaak ook samen met andere kwalen als vermoeidheid, verslapping, diarree, verstopping en pijn. Als u verder normaal eet, maar toch afvalt, moet dat nader bekeken worden.

Wat zijn de gevolgen van ondervoeding?

Als gevolg van ondervoeding zal u of de persoon waar u zorg voor draagt zich (steeds) minder energiek voelen. Met name het tekort aan eiwitten en andere essentiële voedingsstoffen, zal nadelige effecten hebben op het functioneren van het lichaam. Een ondervoed persoon kan last krijgen van zijn stoelgang, obstipatie, diarree en uitdroging. 

Verlies van spiermassa

Het verlies van spiermassa leidt bovendien tot een afname van spierkracht, wat de kans op vallen (en daarmee kneuzingen en breuken) vergroot. Verder verslechtert de algehele conditie, waardoor het lichaam langzamer herstelt na ziekte of operatie; en een verzwakte conditie verhoogt de kans op complicaties. Malnutritie kan ook leiden tot ernstige huidproblemen, zoals doorligplekken (decubitus), vanwege een verminderde conditie van de huid. Dit kan als erg pijnlijk worden ervaren.

Welke aandoeningen leiden tot ondervoeding?

Er zijn drie bekende aandoeningen bij ouderen, die tot ondervoeding kunnen leiden. Dat zijn:

• Sarcoïdose
• Sarcopenie
• Cachexie

Wat is Sarcoïdose?

Sarcoïdose (ook wel ziekte van Besnier-Boeck) is een auto-immuunziekte, die ontstekingen in verschillende organen (o.a. longen, huid en lymfeklieren) veroorzaakt. Voor 90% van de mensen met de diagnose geldt dat de aandoeningen zich rondom de longen manifesteert. Deze ontstekingen leiden vaak tot vermoeidheid, diarree en verder verlies van eetlust, wat uiteindelijk kan leiden tot malnutritie. Het aantal mensen in Nederland met deze aandoening wordt geschat op 5000-8000. Bij 50-90% van de patiënten zijn de klachten meestal na 2 jaar weg, maar wie er langer last van heeft, ontwikkelt chronische sarcoïdose. Slechts een klein deel 3-5% van de patiënten zal er aan overlijden.

Wat is Sarcopenie?

Sarcopenie staat ook wel bekend als spierverlies en treedt vaak op bij ouderen die door verminderde activiteit en veroudering spiermassa verliezen. In zekere zin is sarcopenie een “natuurlijk” proces, omdat het alle mensen op een gegeven moment zal overkomen, zodra ze ouder en minder mobiel worden. De oplossing is dan ook om de voedingsinname en lichamelijke activiteit zoveel als mogelijk is te verhogen.

De aandoening kan zich ook regionaal voordoen, zoals in de benen van MS-patiënten of mensen met een verlamming. Door langdurige inactiviteit van het onderlichaam krimpen de beenspieren met de jaren. Astronauten zullen tijdens ruimtereizen ook last van verlies van spiermassa krijgen, als gevolg van de gewichtloosheid en daarmee de afwezigheid van spierkrachtstimulatie. 

Wat is Cachexie?

Cachexie is een complex syndroom, dat wordt gekenmerkt door spierverlies en een verlies van vetweefsel. Dit syndroom treedt veelvuldig op bij kankerpatiënten in de terminale fase; het gebeurt ook bij hoogbejaarden, drugsverslaafden en mensen met uitputtende infectieziekten zoals HIV. Deze vorm van ondervoeding verergert de klachten van de cliënt aanzienlijk. Het spreekt voor zich, dat er bij cachexie urgente, intensieve en specialistische medische zorg geboden is.

Wat zijn de symptomen en klachten bij ondervoeding?

Veelvoorkomende symptomen zijn teveel afvallen (gewichtsverlies), vermoeidheid, spierzwakte, verminderde eetlust, een verminderde immuniteit en een verhoogd risico op infecties. Ook kan het leiden tot veranderingen in de huid, zoals een droge en schilferige huid of haaruitval. Daarnaast kan het depressie of prikkelbaarheid veroorzaken. Bij ernstige malnutritie kunnen er ook meer ernstige symptomen optreden, zoals een vertraagde wondgenezing en een verhoogd risico op complicaties na een operatie.

Dit zijn de meest voorkomende symptomen en klachten:

• Plotseling gewichtsverlies
• Verminderde eetlust
• Spierverzwakking
• Misselijkheid, braken en diarree
• Traag helende wonden
• Vermoeidheid
• Zwellingen in enkels, benen of buik 
• Vaak en gemakkelijk ziek worden

Hoe kan ondervoeding effectief worden tegengegaan?

Allereerst is het belangrijk om voldoende voeding en voedingsstoffen binnen te krijgen, kortom: door meer te eten. Eetlust opwekken kan door het eten van gezonde en gevarieerde maaltijden en eventueel het gebruik van voedingssupplementen. Verder is het van belang om regelmatig te bewegen en te zorgen voor voldoende rust en ontspanning, wat kan bijdragen aan een gezond lichaamsgewicht en algemene gezondheid. Al die dingen samen leiden tot een goede spijsvertering en gezonde stoelgang.

Kenniscentrum ondervoeding en stuurgroep ondervoeding

Daarnaast is er een kenniscentrum ondervoeding opgezet, voortkomend uit het zorginitiatief “stuurgroep ondervoeding“. Hier kunnen mensen uit de risicogroep, mantelzorgers en zorgprofessionals informatie vinden die kan helpen om malnutritie te signaleren in hun omgeving. Ondervoeding adequaat opsporen is niet gemakkelijk; om die reden is het echt een taak voor iedereen om tijdig aan de bel te trekken, zodat de juiste zorg geboden kan worden.

Hoe kan een diëtist mij helpen met het tegengaan van ondervoeding?

De diëtist kan helpen bij het opstellen van een dieetplan dat past bij specifieke behoeften en situatie, zoals medische aandoeningen, allergieën of voedingsintolerantie. Bijvoeding voor ouderen om direct aan te komen, zoals verrijkte drinkvoeding is dan meestal een goed idee. Eten om aan te komen is een noodzaak in geval van malnutritie, anders blijft de ondervoede persoon in een vicieuze cirkel verkeren. 

Vraag meer informatie

Ook als u zegt “ik wil aankomen, maar het lukt niet“, dan is het juist nuttig om eens met een diëtist te praten. Wellicht ziet u toch bepaalde zaken over het hoofd. Een diëtist kan u het beste uitleggen wat u moet eten om aan te komen, op verantwoorde wijze. Voor zowel mannen als vrouwen is snel aankomen vaak geen goed idee, dit moet met beleid gebeuren. Het advies van een diëtist kan een belangrijke bijdrage leveren aan het tegengaan van ondervoeding en het bevorderen van een gezonde leefstijl.

Maak vandaag nog een afspraak voor uzelf of een familielid dat aan deze kwaal leidt en ontdek hoe ondervoeding effectief tegengegaan kan worden.

Caroline de Smit, diëtistenpraktijk Caroline de Smit. Lees meer op mijn blog!